Neden bir tane! On tane alın!

Felsefenin en tuhaf alanı belki de nasıl iyi yaşanacağını inceleyen yazılar, yani yaşam felsefesi ya da etik denebilecek alan. Hem zayıf hem güçlü bir alan bu. Felsefe nasıl iyi yaşanacağını anlatırken evrensellik iddiasını, kavramsal yapısını bir ölçüde kaybediyor, metaforlarla konuşmaya başlıyor, retoriğe izin veriyor. Bütün insanlar için geçerli olacak bir iyi yaşam modeli sunmak tam mümkün olmadığına göre, felsefi söylemin yöntemi, dili, iyi yaşam söz konusu olduğunda, kime seslenildiğine bağlı olarak belirleniyor ister istemez. Ama bu “tavizler” yaşam felsefesinin gücünü de yaratıyor. Felsefe evrenselliğini, kavramsallığını kısmen kaybederken yaşamın tekilliğine, indirgenemezliğine hiçbir zaman olmadığı kadar yakın hale geliyor. Bir ontoloji ya da epistemoloji problemini ele alırken kendi kişisel konumumuzu tartışmanın dışında tutuyoruz, ama etik söz konusu olduğunda, nasıl bir yaşam sürmek istediğimiz söz konusu olduğunda kişiselliğimiz, tekilliğimiz de tartışmada belirleyici olmak zorunda. Ontoloji tartışmasında bize yöneltilen itirazlara yanıt vermek ya da ilk başta savunduğumuz fikri gözden geçirmek zorundayız. Yaşam söz konusu olduğunda istediğimiz felsefeyi seçmekte özgür gibiyiz. Stoacı ya da Epikurosçu, Aristocu ya da Spinozacı, Konfüçyüsçü ya da Taocu… bir yaşamı seçmek bize kalmış.

Yine de birbirinden farklı tüm bu yaşam felsefeleri arasında ortaklıklar var. Tüm iyi yaşam modelleri bize mutluluk vaat ediyor, bizi dış koşullardan bir ölçüde ya da tümüyle bağımsız bir mutluluğa çağırıyor. Başka şeylere bağımlı olmak mutluluğumuzun da bizim elimizde olmaması demek. Ama yaşam işte bizi yaşadığımız yere, yaşam koşullarımıza, sevdiklerimize bağımlı hale getiren alışkanlıklarla, dönüşümlerle dolu. Bir yerde uzun süre yaşamak o yere bağımlı hale gelmek, bir toplumsal konuma yerleşmek o konuma bağımlı hale gelmek. En kötüsü de şu: bir insanı yoğun biçimde sevmek o insana bağımlı hale gelmek. Son söylediğim bağımlılık bir bakıma diğerlerinden çok daha ağır, çünkü son kertede başkasının duygularını etkileme gücümüz yok. Stoacılar ya da Epikurosçular gibi dostluğu aşkın yerine mi geçirmek gerek o zaman? Ya da Proust gibi aileyi aşkın yerine mi geçirmek gerek? Sevmek konusunda hangi yaşam felsefesini seçmeliyim? Mutluluğunu tehlikeye atmadan ya da sahiplenme, kıskançlık gibi olumsuz duygulara düşmeden sevmek ucuz edebiyat gibi geliyor, çünkü aşk sözleşmesi taraflardan birinin canı istediğinde bu sözleşmeyi ihlal edebileceğini zaten varsayıyor ve en başta kendi mutluluğunu ortaya koymadan bu sözleşmeyi kabullenmek imkansız. Yaşam felsefelerinin önerdiği durağan mutluluk da yaşamın değişkenliğiyle, dinamikliğiyle hiç örtüşmüyor.

Kıskanmak, sahiplenmek zorunlu olarak sevmenin bir parçası mı o zaman, seven illa kıskanmak mı zorunda? Bir yandan bu iki duygu arasında doğrudan bir bağ var gibi, iki duygu aynı yöne işaret ediyor, aynı yere götürüyor: seven sevdiği şeye gitgide daha çok bağlanıyor ve onu kaybetmekten korkmaya başlıyor, kıskançlık da bu korkunun en somut biçimde açığa çıkmasından başka bir şey değil. Sevmek kıskançlığın kaynağı, kıskançlık sevmenin göstergesi. Diğer yandan iki duygu arasında tuhaf bir ton farkı var, iki duygu zıt yönlere işaret ediyor, farklı yerlere götürüyor: sevmek bizi dünyaya bağlayan, mutluluk veren (ama başkasına bağımlı bir mutluluk veren) olumlayıcı bir duygu, kıskanmak bizi dünyadan uzaklaştıran, olumsuzlayıcı, yıkıcı bir duygu. Severken kazandığımız dünya kıskanırken başımıza yıkılıyor.

Bu konu açılınca dünyadan söz etmek o kadar da tesadüf değil. Sevmekle yeni bir dünya keşfetmek arasında bir ilişki var. Birini sevmek yeni bir dünyayı, başka bir yaşam olanağını arzulamaya benziyor. X kişiyi, Y kişiyi hiçbir zaman tek başına, soyut olarak arzulamıyoruz. Birini severken o kişinin ardında beliren, o kişinin içinde belirdiği X dünyayı, Y dünyayı arzuluyoruz aslında. Seveceğimiz kişiyle ilk kez karşılaştığımızda daha önce hayal bile etmediğimiz yeni bir dünyayla karşılaşıyoruz: büyüleyici olan şey, varlığı aklımızdan geçmeyen böyle bir dünyanın bir anda gözlerimizin önüne serilmesi. Elbette hiç tanımadığımız bu dünya hayatımıza uysalca eklenmiyor, şiddetli bir yan var gördüğümüz şeyde. İlk karşılaşmaları olduğumuz şeyi yıkan, bizi edilginleştiren bir şiddet olarak yaşıyoruz. Şiddete maruz kalıyoruz, çünkü önümüzde açılan yeni yaşam olanağı daha önce yaşam hakkında sahip olduğumuz fikirleri, kazandığımız alışkanlıkları bir anda silecek kadar güçlü, mutluluğumuz tehdit altında. Bu şiddet karşısında edilginiz, çünkü yeni olanak eski olanaklardan çok daha canlı, çok daha renkli, yani olduğumuz şeyi yıkıp bizi kendine çeken bu güç karşısında çaresiziz, tanımadığımız bir mutluluğa çok yakınız sanki.

Karşılaşmalar çoğaldıkça bu yeni dünya somutlaşıyor, ayrıntılanıyor, ilk başta karanlıkta kalan yerler belirginleşiyor. Olanak gerçeklik kazanmaya başlıyor. Yavaş yavaş yerleşmeyi öğreniyoruz bu dünyaya. Başka bir deyişle sevmenin geçmişimizle ilişkisi iki yönlü: bir yandan şiddete maruz kalan önceki hayatımız renksizleşiyor, silikleşiyor, geçmişimizden kurtuluyoruz sanki, hafifliyoruz; diğer yandan da o ana dek bütün yaşadıklarımız adım adım bu yeni dünyaya yaklaşan bir yol gibi görünmeye başlıyor. Geçmişimiz yeni karşılaşmanın, şimdinin rengine boyanıyor; sevmeye başladığımız dünya en uzak, en derin geçmişimizde yankılanıyor. Edilginleşiyoruz, kendimizi bırakıyoruz. Sevmek başka bir insanın dünyasına yerleşmek olduğu için en edilgin duygu, sevdiğimiz kişinin serbestçe hareket etmesine izin verip onun hareketine dahil olmaya çalışıyoruz sadece. Suya atılan taş parçasının yüzeyde gitgide daha geniş halkalar yaratması gibi tanık olduğumuz hareket bizde gitgide daha kapsayıcı dönüşümler başlatıyor. Bu dönüşümler daha önceki yaşamımızın tam tersine sürüklüyor bizi: “böyle saçmalık olmaz” dediğimiz şeyleri anlamaya başlıyoruz, “hayatta yapmam” dediğimiz şeyleri yapmaya başlıyoruz, bunları anlarken ve yaparken kendimizle çelişmiyoruz ama, kendimizi tamamlıyoruz ya da gerçekleştiriyoruz.

Sevmekle kıskanmak arasındaki orta terim, sevmeyi kıskançlığa dönüştüren şey sahiplenme. Gitgide içine girdiğimiz dünya geçmişimizi ele geçirmekle kalmıyor, geleceğimizi de istila ediyor. Hiçbir şey değişmesin, her şey şu an olduğu gibi kalsın istiyoruz. Tanımaya, anlamaya, yerleşmeye başladığımız dünyaya alışıyoruz, onu kaybetmek istemiyoruz. Mutluluğumuzu başkasına bağımlı hale getirirken, başkasının dünyasına hapsederken onu sahipleniyoruz aynı zamanda. Sahiplendiğimiz şeyi olduğu gibi korumak istiyoruz. Korumak için de şiddetin yönünü tersine çevirmemiz gerek, artık edilgin değil etkin olmamız gerek. Buradaki paradoks şu: sahip olduğumuz değerli bir nesneyi korumak için onu kapatırız, kilitleriz, kimsenin bulamayacağı bir yere saklarız. O nesne yalnız bize aittir artık. Ama sevdiğimiz bir insanı kapatamayız, kapattığımızda sevmenin kaynağındaki dünya da silinmeye başlar, bizi kendine çeken hareket donuklaşır, bir insanı nesneleştirmiş oluruz. Sevdiğimiz şey bir dünya, bir hareketti; bu hareketi durdurarak sevdiğimizi dünyasından koparmış olduk. Onu hayatın en anonim, en ona benzemeyen yerine hapsetmiş olduk. Sevdiğimiz insanı korumamız için onun özgürce hareket etmesine izin vermemiz, edilgin kalmayı sürdürmemiz gerekiyordu. Hareketi engelleyerek onu en anonim, en soyut haline indirgedik, hayatı zehirledik. Şimdi kıskandığımız kişi bir zamanlar sevdiğimiz kişiye benzemiyor artık. Onu tanımakta bile zorlanıyoruz.

Sevmekle kıskanmak arasındaki temel fark şu: sevmek bizi farkın kendisine taşıyordu, severken kendimizi farka açıyorduk, farklılaşıyorduk. Kıskanmak farkı ortadan kaldırıyor, kıskanırken artık anonimleşmiş eski renksiz dünyamıza, aynıya dönüyoruz. Sevmek dünyamızın kabuğunu çatlatmıştı, çatlaklardan yeni bir dünyanın, başka bir yaşam olanağının farkı sızıyordu, bu güce karşı koyamıyorduk. Kıskanmak çatlakları onarıyor, farkın akışını kesiyor, artık boğucu hale gelmiş eski dünyamızın aynılığında güvenlikteyiz yine. Sevmek bizi hareketsizlikten, tembellikten kurtarmıştı, başkasının hareketine, bu hareketten doğan yeni deneyimlere dahil olma cesareti kazanmıştık. Kıskanırken tekrar tembelleşiyoruz, hareketsizleşiyoruz, ağırlaşıyoruz, yüzeydeki halkalar silinirken biz dibe çöküyoruz. Sevmek yalnız iki kişilik bir ortak yaşama değil ortak yaşamın kendisine inanmamızı sağlamıştı, dünyayı kazanmıştık. Kıskanırken sevdiğimiz kişinin çıplak anonimliğinden başka bir şeyi göremez hale geliyoruz, onu o yapan ardındaki dünya kayboluyor, onu anonimleştiren de bu zaten. Sevmek imgelemin karşısında gerçeğin zaferiydi, bizdeki hiçbir imgeye karşılık gelmeyen, hayalini bile kurmadığımız tekil bir olanakla karşılaşmıştık ve bu olanağın gerçek olmasını arzuluyorduk. Kıskanmak imgeleme gerçek karşısındaki serbestliğini geri verdi, sevdiğimizi en anonim haline hapsederken gerçeği olanaklarından kopardık, en yavan, en sıradan haline indirgedik. Kıskandığımız kişi artık şiddetine maruz kaldığımız yeni yaşam olanağı, tekil dünya değil, herhangi biri sadece. Herhangi birinin soyutluğu karşısında imgelem tekrar serbestçe işleyebilir, tekilliğin, içsel farkın tümüyle silindiği yerde herhangi bir insanın herhangi bir insana yapabileceği her şeyi hayal edebiliriz artık. Aslında aynı olan sonsuz sayıda soyut farkı hayal edebiliriz, ama bizi kendine çeken gerçek tekil farkı anımsayamayız bile. Sevmek maruz kaldığımız şiddete rağmen bizi mutlu etmişti, içsel fark ve tekillik bizi mutlu etmişti. Kıskanmadaki aynılık ve anonimlik bizi mutsuz ediyor şimdi. Mutlu olduğumuzu hissediyorduk, ama bunu anlatmakta zorluk çekiyorduk. Sözcükler mutluluğumuzun tekilliği karşısında yeterince canlı, farklı değil gibiydi. Mutsuzluğumuzu anlatmakta zorlanmıyoruz ama, hiçbir konuda anlaşamadığımız insanlara ne kadar mutsuz olduğumuzu gayet güzel anlatabiliyoruz işte. Mutluluğumuz somuttu, mutsuzluğumuz soyut ve kolayca aktarılabilir.

Kıskançlığımız biz farkına bile varmadan yıkıcı bir duyguya dönüşüyor. Kaybetmekten korktuğumuz şeyi kendimiz yıkıyoruz, artık kaybedecek bir şey de kalmadı. Yıkmak gerçeğe sadık kalmamak, gerçeği yadsımak gibi. İmgelem gerçeğin önüne geçti artık, bize kendini açan başka dünyanın anısı soyutlaştı bile: yeni yaşam olanağı sandığım şey imgelemimin bir oyunundan ibaretti, “zaten o kadar iyi anlaşamıyorduk”, “kendimi kandırmışım”… Bizim büyük çaresizliğimiz… Yıkmadan kaybetmek, aynıya düşmeden farkı kaybetmek mümkün mü? İmgelemin gerçeğin tekilliğini silmesine izin vermeden, gerçeğe sadık kalarak gerçeği kaybetmek mümkün mü? Mutsuzluğu anonim bir duygu olarak yaşamadan mutsuz olmak, mutsuzlukta bile farkı korumak, bizden uzaklaşan tekil dünyanın gücü karşısında edilgin kalmayı sürdürmek mümkün mü? Bizim Büyük Çaresizliğimiz bu sorulara “evet, mümkün!” diye yanıt veren bir romanın adı. Yazarı Barış Bıçakçı (İletişim, 2004). Bu romanın anlattığı mutluluk filozofların önerdiği, dış koşullardan bağımsız, durağan mutluluğa hiç benzemiyor; iyimserlikle çelişmeyecek biçimde çaresizliği, zayıflığı, edilginliği, bağımlılığı da kapsıyor çünkü. Kitabın son paragrafı şöyle: “Bir gün başlarımızda şapkalarımızla bahçede çalışırken, genç bir kadın duvarın ardından çekinerek seslenip, tek bir kökten mor, kırmızı, siyah ve sarı biberler veren süs biberinden bir tane koparıp koparamayacağını soracak. Sen ya da ben (Ne fark eder!) şapkamızı çıkaracağız, başımızı kaşıyacağız ve yumuşak, kur yapar bir edayla, ‘Neden bir tane! On tane alın!’ diyeceğiz.” (s. 167)

Son söz: sevdiklerini kaybetmek, onların ölümüne tanık olmak, bu ölümlerin ardından hayatta kalmak üzerine birçok şey yazmış olan Paul Celan’ın Die Niemandsrose kitabından bir şiir. Muhtemelen 8 Nisan, 7 Mayıs 1961 tarihleri arasında yazılmış. Almancası şöyle:

Es ist nicht mehr
diese
zuweilen mit dir
in die Stunde gesenkte
Schwere. Es ist
eine andre.

Es ist das Gewicht, das die Leere zurückhält,
die mit-
ginge mit dir.
Es hat, wie du, keinen Namen. Vielleicht
seid ihr dasselbe. Vielleicht
nennst auch du mich einst
so.

Kötü ve rastgele Türkçe çevirisi şöyle olabilir:

Artık bu
bazen seninle
saate çöken
o
yük değil. Başka
bir şey.

Boşluğu alıkoyan bir ağırlık bu
seninle birlikte
giden boşluğu.
Onun da, senin gibi, adı yok. Belki
siz aynı şeysiniz. Belki
sen de bir gün beni bu adla
çağıracaksın.